آیات مقطعه و بررسی تاثیر سواد بصری در فهم آن , ابتدا با چند سوال شروع میکنم آیا فرم و شکل حروف را میتوان یکی از مبانی استفاده از آیات مقطعه در قرآن کریم عنوان کرد؟ آیا ورای معنی و مفهوم لغوی آیات ، شکل حروف و کلمات در قرآن کریم هم دارای پیام است ؟ اگر پاسخ مثبت است این پیامها برای چه کسی صادر شده و دارای چه کاربردی هستند ؟
یکی از بخشهای مهم قرآن کریم استفاده خداوند متعال از حروف مقطعه به عنوان آیات آغازین در ۲۹ سوره از این کتاب آسمانی است ، حروفی که به دلیل عدم دسترسی به اسناد و مدارک معتبر از سوی ایمه اطهار به عنوان رموز قرآنی ذهن محققین و قرآن پژوهان را از بدو نزول و طی سده های گذشته تا کنون در گیر خود نموده و مفسرین مختلف کاربردهای گوناگونی را برای این آیات عنوان کرده اند که از ذکر آن در این یادداشت صرف نظر میشود.
اما چیزی که طی قرنهای گذشته تا کنون به آن پرداخته نشده است نقش و کاربرد شکل حروف در انتخاب آنها از سوی خداوند متعال برای استفاده در آیات مقطعه بوده است ، ۱۴ حرفی که هرکدام به تنهایی و در اتصال با یکدیگر میتوانند از نظر فرم و شکلی که دارند نماد یکی از پدیده ها یا مخلوقات خداوند متعال یا یک مفهوم و پیام خاص هم باشند .
هرچند بارها در آیات مختلف تفکر و تدبر در آیات قرآن و انتخاب زبان و خط عربی برای نزول قرآن از سوی خداوند متعال نیز مورد تاکید قرار گرفته است
به عنوان مثال فرم مارپیچی کهکشانها را درنظر بگیرید و آنرا مقایسه کنید با فرم و شکل عبارتی مثل "لم" در آیه مقطعه الم یا شکل حرف "ن" که حتی در تفاسیر برخی بزرگان دینی هم به عنوان ظرف مرکب تفسیر شده است
همیشه این سوال در ذهن محققین بوده که در روز بعثت حضرت پیامبر (ص) در غار حرا و قبل از نزول آیات ابتدایی سوره علق ، یک کلمه یا جمله یا حرفی برای قرائت به پیامبر اکرم (ص) نمایانده شد یا یک شکل و نقش و چرا تا کنون فقط به بعد اول پرداخته شده و از بعد دوم به این نکته مهم پرداخته نشده است ؟
بدون شک ورای مفهوم ظاهری کلمات و حروف در قرآن کریم نباید از فرم حروف و شکل آنها در انتخاب لغت و زبان عربی برای نزول آیات قرآن کریم غافل شد چراکه وقتی حتی حالت نمازگزار در قیام و رکوع و سجده و تشهد میتواند کلمه احمد را تداعی کند مسلما نقش استفاده از فرم و شکل حروف در آیات قرآن به خصوص آیات مقطعه جای بررسی بیشتر را پیش روی محققین و قرآن پژوهان بازخواهد کرد
این موضوع وقتی حائز اهمیت خواهد شد که در بررسی نسخ خطی قرآن کریم که منسوب به ائمه اطهار (ع) و مربوط به سالهای ابتدای نزول قرآن کریم هستند نیز این مساله را به نوعی میتوان مورد بررسی قرار داد و آن زمانی است که فرم و نقش کلمات فارق از معنی آنها کاربرد داشته است
در رسم الخط قرآنهای موجود منسوب به ائمه اطهار گاها اتصال کلمات حذف شده و یک کلمه در دو سطر نگارش شده است مانند کلمات “الرحمن” و “ذات” و “الموعود” در یکی از صفحات قرآن منسوب به حضرت علی علیه السلام که به صورت “الر” “حمن” و “ذا” “ت” و “المو” “عود” نگارش شده است و ساده انگاری خواهد بود اگر دلیل این رسم الخط را عدم توانایی در محاسبه طول کلمات از سوی نگارنده که ولی معصوم و مفسر اصلی قرآن هست ذکر کنیم و قطعا توجه به بعد ظاهری و شکلی حروف و کلمات میتواند تنها دلیل این برخورد در نگارش و کتابت قرآن کریم از سوی ائمه اطهار علیهم السلام باشد
آنگونه که ابن طاووس در صفحه ۲۱۷ کتاب سعد السعود خود ذکر کرده است امام صادق (ع) درباره حروف مقطعه الم فرموده است «الم، رمز و اشارتی است میان خدا و حبیب او محمد (ص) خواسته تا کسی جز او بر آن آگاه نگردد. آن را به صورت حروف درآورده تا آن رموز را از چشم اغیار دور نگاه دارد و تنها بر دوست روشن و ظاهر سازد»
از امام باقر(ع) آمده که حضرت فرمود:در حروف مقطعه قرآن علم بسیارى است خداى تعالى نازل فرمود: الم ذلک الکتاب… پس حضرت محمد(ص) قیام کرد تا اینکه نورش ظاهر گشت و سخنش در دل ها نشست، و آن حضرت متولد شد در هنگامى که از هزاره هفتم، صد و سه سال گذشته بود، سپس فرمود: بیان این مطلب درکتاب خداوند در حروف مقطعه است، هرگاه آن ها را بدون تکرار بشمارى، از حروف مقطعه هیچ حرفى نمی گذرد، جز این که با گذشت آن یکى از بنى هاشم قیام کند.
سپس فرمود، الف یک، لام سى، میم چهل، و صاد نود است که مجموع آن ها صد و شصت و یک مى باشد. وآغاز قیام امام حسین (ع)(الم) بود. و چون به آخر مدتش رسید، قائم فرزندان عباس درالمص قیام کند، و چون آن بگذرد، قائم ما درالر بپا خیزد. پس این را بفهم و به خاطر بسپار وازنااهل آن را کتمان کن. (۱)
۱٫بحارالانوار ج ۲ ۵ ص ۱۰۶ به نقل از مکیال المکارم، ج ۲ص ۴۸۴٫
انتشارات قرآنیوم
Quranium.ir
