دست خط و نوشته امام(ع) در روایات ونزد علما به توقیع یاد میشود. توقیع به معنای امضا کردن نامه و فرمان، مهر کردن بر نامه و منشور می‌باشد، و نیز به پاسخ‌هایی که بزرگان و دولت مردان، زیر پرسش‌ها و درخواست‌های کتبی می‌نویسند، گفته میشود. توقیع نویسی، از دیرباز وجود داشته و در کتاب‌های روایی، فقهی و تاریخی شیعه، قسمتی از نوشته‌های امامان معصوم(ع)، به عنوان «توقیعات» آمده است که بیشتر آنها ـ از نظر کمیت و کیفیت ـ توقیعاتی است که از سوی امام زمان (عج) صادر گردیده است، به گونه‌ای که برخی علما «توقیع» را، به نوشته‌های امام مهدی (عج) تعریف کرده‌اند.(۱) البته از برخی امامان معصوم(ع)، هیچ گونه توقیعی که ما از آن اطلاع داشته باشیم، به دست ما نرسیده است. راویان به چندین مورد تصریح کرده‌اند که توقیعات امام زمان (عج)به دست خط شریف خود آن حضرت صدور می‌یافته، و جمعی از بزرگان محدثان و وکلای شریف آن حضرت، با آن خط آشنا بوده آن را می‌شناختند.
موضوعات گوناگونی در توقیعات مطرح می‌شد که شامل معارف و حقایق دینی، امور تربیتی، برنامه‌های زندگی فردی و اجتماعی و… بود.
از مجموعه روایات استفاده میشود که برخی توقیعات به خط خود حضرت بوده، و برخی نیز به خط سفرا با دستور امام (ع) بوده است.
اسحاق بن یعقوب می گوید: «توسط محمد بن عثمان عمری مسائل مشکلی را به ناحیه مقدسه فرستادم و جوابش را به دست خط مبارک امام زمان (عج) دریافت داشتم.(۲)
محمد بن عثمان عمری می‌گوید: از ناحیه مقدسه توقیعی صادر شد که خط آن را خوب می‌شناختم.(۳)
شیخ صدوق. می‌فرماید: «توقعیی که به خط امام زمان (عج) برای پدرم صادر شد اکنون نزد من موجود است.»(۴)
شیخ ابوعمرو عامری می‌گوید: «ابن ابی غانم قزوینی با جماعتی از شیعیان در موضوعی اختلاف و مشاجره نمودند و برای رفع نزاع، نامه‌ای به ناحیه مقدسه نوشته و جریان را به عرض رساندند. پس جواب نامه آنان به خط مبارک امام (ع) صادر شد.(۵)
از این روایات معلوم میشود که توقیعات، قرائن و شواهد صدق به همراه داشته و یا اصحاب حضرت، دست خط او را می‌شناختند، و لذا مورد قبول آنان قرار می‌گرفته است. لیکن روایاتی وجود دارد که برخی توقیعات به خط حضرت نبوده بلکه به خط سفیران و به امر حضرت نوشته شده است.
ابونصر هبه الله می‌گوید: توقیعات صاحب الامر ( علیه السّلام ) به همان خطی که در زمان امام حسن عسکری ( علیه السّلام ) صادر می‌شد به وسیله عثمان بن سعید و محمد بن عثمان برای شیعیان صادر می‌گشت.(۶)
اما شایعه‌هایی که امروزه در این مورد مطرح میشود به هیچ عنوان قابل اعتماد نیست و نباید به آنها اعتماد کرد. چون همه توقیعاتی که از طرف امام(ع) وارد شده مشخص است و در زمانی بوده که سفیران آن حضرت و یا علمای آن قرن با دست خط آن حضرت آشنا بودند ولی امروزه هیچ عالمی چنین ادعایی ندارد و کسانی هم که این ادعا را دارند افراد قابل اعتمادی نمی‌باشند و در بعضی مواقع افرادی سودجو و شیاد هستند که با استفاده از اعتقادات مردم سعی در اغفال و بهره کشی از آنها را دارند.
در پایان ذکر یک نکته قابل توجه در مورد قرآن شماره ۱۰۴۴ کتابخانه کاخ گلستان تهران منسوب به دستخط امام هادی علیه السلام ضروری است و آن درج عبارت «السبع الخامس من العنکبوت الی زمر بخط والدی علی بن محمد علیه‌السلام» در صفحه دوم آن است که احتمالاً دستخط امام حسن عسکری(ع) یا حضرت ولی عصر(عج) می‌تواند باشد. نسخه احیاشده قرآن منسوب به دستخط امام هادی(ع) از اینجا قابل دسترسی است. (۷)
پاورقی:
۱. شیخ علی خازم، علم الفقه، بیروت، نشر دارالعزبه، ص۳۲.
۲. محمد باقر مجلسی، بحارالانوار، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ج ۱، ص ۳۴۹.
۳. همان، ص ۳۳.
۴. انوار النعمانیه، ج ۳،ص ۲۴.
۵. محمد باقر مجلسی، همان، ج ۵۳،ص ۱۷۸.
۶. همان، ج ۵۱، ص ۳۴۶.
۷. خبرگزاری قرآنی ایران ایکنا
